Wytske Versteeg
Waar, over de kunst van (niet) weten
Uitgeverij Querido

Waar

We leven in een tijd waarin 'waar' opnieuw een betrekkelijk fenomeen is, schrijft Wytske Versteeg in haar boek dat 'Waar, over de kunst van het (niet) weten' is gaan heten. Een boek dat ons 'langs de poreuze grenzen tussen waarheid, waarneming en verbeelding' voert. Het is een boek dat op poëtische wijze het idee van waar, of waarheid onderzoekt, dat blijkt wel als Wytske Versteeg het zoeken naar waarheid vergelijkt met het graven een kuil. Overigens een passend beeld bij het idee van waarheid. 'Ik kan wel geloven dat er al een kuil is, maar dat zorgt er niet voor dat die plotseling verschijnt. Verbeelding kan een belangrijke eerste stap zijn om iets te verwerkelijken, want als ik me niet voorstel dat op deze plek een kuil moet komen, gebeurt er helemaal niets. Maar vervolgens zal ik echt nog moeten graven om de kuil werkelijkheid te laten worden.'

Waar, of waarheid is dus ook daadwerkelijk graven. Onderzoeken. Aan het licht brengen. 'Ook in het dagelijks leven is waarheid een ordening, een scheiding. Het trekt een grens tussen dat wat je serieus moet nemen en wat je als onzin terzijde kunt schuiven, wat je wel of niet gelooft, wie je wel of niet bent.' Kom daar maar eens om in een tijdperk van fake news op social media, trollen die daar bewust hele groepen vals informeren en politici en bestuurders die domweg leugens verkopen. Wytske Versteeg heeft het in dat geval over het zogenaamde Thomas-theorema, vernoemd naar William Isaac Thomas en Dorothy Swaine Thomas die stellen: 'Als men situaties als echt definiëren, zijn ze dan echt in hun gevolgen? Met andere woorden, de interpretatie van een situatie veroorzaakt de actie.' Volhouden dat iets waar is, kan ook betekenen dat men echt gelooft dat het waar is en er dus naar gaan handelen. Zelfs het graven naar de feiten en die voorhouden, helpt dan niet om die waarheid in te zien.

Dat is precies waar we nu in zitten met deze periode van valse waarheden, of wetenschap is ook maar een mening. 'De term sound science - betrouwbare wetenschap - mag onschuldig klinken', schrijft Wytske Versteeg verderop in het boek, 'maar is bedacht door Philip Morris toen de schadelijke effecten van 'tweedehands' ingeademde rook steeds moeilijker te ontkennen vielen.' Door een consultancybedrijf in de arm te nemen die een schijnwerkelijkheid creëerde van wetenschappelijke studies werd er veel twijfel gezaaid over deze feiten. 'Het geniale van dat idee is dat het gebruikmaakt van het gegeven dat wetenschap per definitie onzeker is.'

Waar, waarde en waarheid - onzekere woorden in een wereld die googelt met woorden en meningen. 'We houden graag de illusie in stand dat we consistente, rationele denkers zijn. Als we van gedachten veranderen, zijn we geneigd te geloven dat we dit nieuwe standpunt altijd al hebben aangehangen.'

Hoe kunnen we ons 'wapenen' tegen niet-waarheid of het (niet) weten? Wytske Versteeg raadt aan om - net als George Orwell, de schrijver van 1984, zelf een dagboek bij te houden. 'Het was weliswaar onmogelijk om te ontkomen aan de hoop en verlangens die je waarneming vertekenen, maar je kon tenminste proberen om je er zoveel mogelijk bewust van te zijn.' Wat ook helpt is niet gelijk te reageren. De hype van de dag zeg maar. De meningen-carrousel. Je kunt beter een stap achteruit doen, waarnemen, zwijgen, en 'te wachten met het trekken van conclusies om het land om je heen beter te zien, zo kun je ook naar mensen kijken.' Een houding die de antropoloog Keith Basso ons leert en die 'zijn leven besteedde aan onderzoek naar de taal en gebruiken van de westelijke Apache, en was daarmee geïntrigeerd over de rol van stilte in hun cultuur.'

Stil zijn, rustig waarnemen, overwegen. Zo pleitte Henry David Thoreau (1817-1862) er ooit voor een Genootschap ter Verspreiding van Nuttige Onwetendheid. 'Omdat hij ervan overtuigd was dat de kennis die we denken te bezitten ons blind maakt voor alles wat we niet weten.'

Ron van Es

Koop het boek hier