Paul Bloom
Tegen empathie, een pleidooi voor rationele compassie
Uitgeverij Ten Have

Tegen empathie

‘Empathie kan aanleiding geven tot dwaze oordelen en motiveert mensen vaak tot onverschilligheid en wreedheid.’ Zo, dat is een binnenkomer in het boek Tegen empathie van Paul Bloom. Elke lezer zit nu gelijk rechtop in zijn stoel. 

‘Mijn argument tegen empathie is niet dat we egoistisch en immoreel zouden moeten zijn. Integendeel, als we goede en zorgzame mensen willen zijn, als we van de wereld een betere plek willen maken, dan zijn we beter af zonder empathie.’ Ah, de soep wordt al iets minder heet gegeten. 

‘Of om het nog wat zorgvuldiger te zeggen: we zijn beter af zonder empathie van een bepaald slag.’ 

In een interview met Jelmer Mulder in dagblad Trouw vertelt hij: 

“Zelf onderscheid ik empathie van compassie. Empathie gaat om het voelen van andermans pijn en daar iets mee doen, wat soms goed is. Stel dat ik jou ergens tegenkom en je pijn hebt, en ik dan vraag: ‘Hoe kan ik je helpen?’ Dat is iets goeds.

“Maar zulke empathie maakt ons in het grotere plaatje geen betere en meer barmhartige mensen. Het is namelijk vooringenomen. Als jij door Amsterdam loopt, wie wakkert dan dat gevoel van medeleven bij jou aan? Mensen die op jou lijken, van jouw leeftijd zijn, jouw taal spreken en jouw huidskleur hebben. Als een vreemdeling in een ver land lijdt, dan word je daar minder door geraakt.”

Binnen de psychologie kennen we het fenomeen overdracht en tegenoverdracht. In overdracht ziet de patiënt de behandelaar als de redder en in de tegenoverdracht gaat de behandelaar dat ook zien als waar. Ofwel, vanuit empathie kunnen gevoelens geprojecteerd worden op elkaar en zelfs geïnternaliseerd. Daarbij ontstaat een ongezonde afhankelijkheid, van beide kanten. 

Paul Bloom gaat dieper in op dit fenomeen. ‘Het idee dat ik wil onderzoeken is dat voelen wat jij denkt dat anderen voelen - of hoe je het ook wilt noemen - iets anders is dan mededogen hebben, aardig zijn en vooral: goed zijn. Vanuit een moreel standpunt zijn we beter af zonder.’ 

Empathie wordt zo verward met compassie, en gaat zelfs in de weg staan, want we vullen onze empathie met anderen op geheel eigen wijze in. Empathie voor iemand of anderen voelen kan een heldere blik op de situatie versluieren omdat gevoelens in de weg zitten en/of het geheel te persoonlijk wordt. ‘De problemen waarmee we als samenleving en als individuen geconfronteerd worden, zijn zelden te wijten aan een gebrek aan empathie. Eigenlijk zijn ze vaak eerder te wijten aan een teveel aan empathie.' 

Een voorbeeld voor dit laatste is het zogenaamde ‘verpleger-syndroom’, de verpleger die zoveel voor haar/zijn patiënten voelt en doet, maar daar dan wel dankbaarheid voor terug wil. Is die er niet, dan kan empathie weleens omslaan in haat voor de patiënt. 

In zijn boek maakt Paul Bloom dus een helder onderscheid in empathie en compassie en haalt daar de boeddhistisch wetenschapper Mathieu Ricard voor aan. In zijn boek 'Altruïsme, de kracht van compassie’ schrijft Ricard: ‘Het boeddhisme omschrijft onbaatzuchtige liefde als ‘het verlangen dat alle wezens gelukkig mogen zijn en de oorzaken van geluk mogen ontdekken’. Onder ‘geluk’, verstaat het boeddhisme niet alleen een vluchtige toestand van welbevinden of een aangenaam gevoel, maar een zijnswijze die is gebaseerd op een geheel van eigenschappen, waaronder altruïsme, innerlijke vrijheid en geestkracht, naast een juiste kijk op de werkelijkheid.’ 

Een van de wetenschappers die Matthieu Ricard in zijn boek noemt, is de psycholoog Daniel Batson die in zijn werk onderscheid maakt tussen hoe en waarom een mens vanuit compassie of empathie handelt. Juist omdat we vanuit liefde willen handelen en het lijden willen opheffen bij anderen, vallen we nogal eens diep in eigen valkuilen. Het lijden van anderen blijkt dan ons eigen lijden te zijn. Het helpen van anderen wordt dan werken vanuit ons medelijden. En omdat we ons de gevoelens van anderen zo goed kunnen voorstellen, gaan we dat nogal eens verder cultiveren en/of gaan we dan toch met onze eigen gevoelens aan de slag. Met andere woorden: wat is zuivere empathie of compassie? 

Volgens Daniel Batson komen we dan uit op de term ‘empathische zorg’. Empathische zorg maakt dat we ons bewust worden van de behoeften van de ander en vervolgens een oprecht verlangen voelen om hem te hulp te komen. Het je bewust worden van de behoeften van de ander betekent ook dat je je eigen positie en gevoelens onderkent en kunt onderscheiden van die ander. Herkenning In het idee van ‘empathische zorg’ herkennen we dus de ander – als onszelf met ons eigen lijden – maar verwarren we ons lijden niet met dat van de ander.

Empathie, hoe goed bedoeld ook, kan in de weg zitten dat een bepaalde situatie een heel andere kant op dreigt te gaan, sterker nog, in een heel ander daglicht komt te staan. Een actueel voorbeeld las ik op nieuwssite van NOS. Het gaat over geweld onder en met jongeren. 'Onder de twaalf jaar kan je in Nederland geen celstraf krijgen. Tussen de 12 en 16 jaar is dat hooguit één jaar jeugddetentie, voor 16- en 17-jarigen maximaal twee jaar jeugddetentie, in uitzonderlijke gevallen kunnen ze als volwassenen worden berecht. , en de straf die daar op staat.'

De roep om deze jongeren aan te pakken met zware celstraffen is dan gebaseerd op berichten over enkelen en ontstaat vanuit empathie met de slachtoffers - "Pak ze keihard aan!", "militair drillen die gasten". Maar de empathie voor de slachtoffers verblindt het grote publiek, want: "Daar gaan we weer", verzucht Ido Weijers, oud-hoogleraar jeugdrechtspleging en jeugdbescherming. Hij reageert op ‘Schiedam’ dat geldt als schoolvoorbeeld van de verharding onder jongeren. "Het wordt niet erger en het verhardt zich niet. Kijk nou alsjeblieft eens naar de cijfers."

Hogere straffen helpt dus niet en is gebaseerd op de waan van de dag, ook hier zou empathie vanuit een rationele compassie beter werken. 

Als we niet onszelf in de ander blijven zien en tegelijk bij ons zelf blijven, dus zuiver in de verbinding, verwarren we de ander met onszelf. Wij willen helpen, hebben goede bedoelingen, en de ander wordt dan ons doel. Maar compassie is slechts die verbinding en niet dat wat tot stand komt met al dan niet goede bedoelingen. Ons handelen – zeker als de ander hulp nodig heeft – staat los van wat wij er zelf van vinden.

Paul Bloom: ‘Hoewel ik denk dat empathie een slechte gids is om tot een moreel oordeel te komen, twijfel ik er niet aan dat empathie strategisch kan worden ingezet om mensen te motiveren om goede dingen te doen.’ Hier komt dan ook de ondertitel van het boek vandaan: een pleidooi voor rationele compassie. Niet een onderkoeld op afstand kijken, maar wel beter begrijpen dat empathie ook in de weg kan zitten als het tot overdracht leidt en daardoor de situatie niet bepaald helpt te verhelderen. 

“Als mens erkennen we dat we speciale plichten hebben naar onze naasten. Dat maakt moraliteit moeilijker. Ik zeg ook niet dat we al onze gevoelens moeten opgeven en maximaal rationeel moeten zijn. We moeten in onze moraal rekening houden met de mensen die we zijn.”

Ron van Es

Koop het boek hier