Darius Wójcik
Atlas van de financiële wereld
Atlas van de financiële wereld
Over geld is nog nooit zoveel gesproken als in deze moderne tijd. Vooral omdat het idee van geld niet uitgedrukt wordt in munten of papieren, maar in heel veel vormen en gedaanten. Geld, rijkdom, financiën, het is een oerwoud geworden. De atlas van de financiële wereld is daarom al een Sisyphus werk - hoe breng je dat allemaal zichtbaar in beeld? ‘De Atlas van de financiële wereld is als geheel een verklaring van de financiële geografie, gecombineerd met datawetenschap, digitale geesteswetenschappen, economie, sociale wetenschappen en design.’ Het is een dik boekwerk geworden met echt geweldige kaarten en illustraties van James Chesire en Oliver Uberti.
Niet lang geleden stelde FT een onderzoek in dat resulteerde in een project om de ontraadseling van ons geldstelsel. Het leverde het kunstwerk kunstenaar en cartograaf Carlijn Kingma, die via haar tekening Het waterwerk van ons geld de wereld van het grote geld tot leven brengt. Ze loodst de kijker door een landschap van onzichtbare geldstromen en verborgen krachten: een ontdekkingsreis naar de rol van geld in onze samenleving.
‘De ongelijkheid groeit, ook binnen ons land. Ondertussen proberen centrale banken de hoge inflatie te beteugelen met renteverhogingen. In 2023 kwamen meerdere banken in de VS en Zwitserland hierdoor in de problemen. Overheden en centrale banken wisten met reddingspakketten ternauwernood een domino-effect van omvallende banken te voorkomen. Maar voor hoe lang en tegen welke kosten? Met dit project laat Follow the Money zien waarom financiële instabiliteit, groeiende ongelijkheid en de trage verduurzaming van de economie niet los zijn te zien van de inrichting van ons geldstelsel.’
En er zijn meer boeken die diep ingaan over de rol van geld, zoals het monumentale werk Schuld, de eerste 5000 jaar van David Graeber dat voor me ligt. ‘In dit veelomvattende boek bestudeert David Graeber onze opvattingen over onder andere beloftes, krediet en afbetaling, van de vroegste beschavingen tot het moderne kapitalisme. Aan de hand van case studies analyseert hij helder en buitengewoon leesbaar hoe de wereldeconomie zich in de laatste 5000 jaar heeft ontwikkeld - en werpt hij een heel nieuw licht op de huidige economische crisis.’
Of dat andere boek dat ernaast ligt: De economie van goed en kwaad, de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street van Tomáš Sedláček. De economie is een wetenschap, een waardevrij wiskundig onderzoek, wordt vaak beweerd. Maar voor Sedláček is de economie iets van onze cultuur, een product van onze beschaving. 'Zelfs het meest doorwrochte wiskundige model,' zegt hij, 'is op de keper beschouwd een verhaal, een parabel, onze poging om de wereld waarin wij leven op een rationele manier te doorgronden.'
Het is duidelijk, over geld, is veel, heel te vertellen, te schrijven en vooral te proberen te begrijpen. Heel fijn dus dat de Atlas van de financiële wereld zo overzichtelijk is en lezers heel mooi meeneemt langs hoofdstukken als bijvoorbeeld Geschiedenis & geografie, Activa & markten, Bubbels & crises, en Maatschappij en milieu. In het hoofdstuk Geschiedenis & geografie gaat het bijvoorbeeld de rijkdom van westerse landen verkregen door de slavernij en is de geldstroom uitgetekend. Of hoe Karl Marx natuurlijk al worstelde met de achterstelling van mensen ten opzichte van mensen met veel kapitaal. ‘Daarom biedt het lezen van Marx een diepgaande kritiek op het systeem waarin we nu leven en de centraliteit van financiën in dit systeem.’
In het hoofdstuk Beleggers en beleggingen zien we dan ook - tot weer de schrik - hoe het geld inmiddels verdeeld is in de wereld. ‘De fortuinen van de ultrarijken zijn zo snel gegroeid dat 166 rijkste mensen ter wereld nu meer vermogen bezitten dan de armste 50 procent.’
Logisch dus dat er een steeds groter gat tussen de welgestelden en de rest van de andere mensen in de samenleving ontstaat. En dat gat gaat dan niet alleen over het hebben van welvaart. In de Atlas van afgehaakt Nederland verkennen René Cuperus en Josse de Voogd hoe maatschappelijke verschillen tussen mensen neerslaan op de ‘electorale kaart’ van Nederland. Ze laten zien hoe, vaak gestapelde, verschillen in opleidingsniveau, inkomen en gezondheid zich vertalen in sociaal-culturele voorkeuren en politieke keuzes en hoe die over het land zijn verdeeld. Feitelijke of gevoelde maatschappelijke deprivatie kan ertoe leiden dat mensen ‘afhaken’ van het traditionele bestel. Ze hebben minder vertrouwen in de politiek, stemmen niet (meer) of kiezen voor, wat de auteurs noemen, ‘buitenstaanderspartijen’ aan de flanken. Cuperus en De Voogd gaan in op de vraag wie er afhaken, waar en waarom. Zij zien een fundamenteel meningsverschil over de toekomstkoers van de samenleving.
Een ander punt, in het hoofdstuk Bemiddeling & technologie van de Atlas van de financiële wereld, is het ontstaan van geld. Waar in vroegere tijden goud de tegenwaarde was, is dat nu allang niet meer. Sterker nog, geld bestaat niet totdat het wordt gecreëerd door een bank. 'Commerciële banken creëren geld alsof het uit de lucht valt.’
Iemand die daar op dit moment een boek over schrijft, is de ondernemer Martin Schuurman die veel onderzoek deed naar schuld & geld. Hij schrijft o.a. dit: ‘Open je bank-app even. Het geld dat jij op je rekening ziet staan, is de schuld van iemand anders. Echt waar: jouw geld is de schuld van iemand anders. Jouw geld staat helemaal niet 'op de bank'. Het ligt niet op jou te wachten in een kluis. Al het digitale geld dat rondgaat, is de wereld ingeslingerd als schuld.
Je zou denken dat alle poen wel zal zijn gemaakt door de overheid of de centrale bank. Maar nee, de overheid maakt helemaal geen geld. Helemaal niets. En onze centrale bank maakt alléén het geld dat je kunt vasthouden: onze cash. Onze munten en flappen. Dat is niet veel meer dan zeven procent van al ons geld. Maar al het andere officiële geld dan, ons digitale geld, waar komt dat vandaan? Dat wordt bijgemaakt door onze commerciële banken.’
In datzelfde hoofdstuk wordt ook zeer duidelijk gemaakt met welke snelheid het geld vandaag de dag over de wereld - digitaal natuurlijk - vliegt. Hoe dichter een glasvezelkabel bij een beurs ligt, hoe sneller computers kunnen reageren, tot op het bizarre af. ‘Voor het laatste stuk naar het NYSE-datacenter zijn laserlinks nodig. Anova Financial Networks heeft meer dan 1 miljoen dollar uitgegeven aan een coating om te voorkomen dat vogelpoep aan de lenzen blijft kleven.’
En dan is er natuurlijk de handel, de tussenhandel en de tussen-tussen handel met geld. De vele, vele consultancy bedrijven, in het boek teruggebracht tot dat wat we de Big Four noemen - Deloitte, PwC, EY en KPMG. Zij hebben met een lange lijst klanten de markt in handen met grote bedrijven waar ze voor werken. ‘De omvang van de bedrijfsvoering, de prestaties en het personeelsbestand is indrukwekkend. Met een gezamenlijke omzet van bijna 170 miljard dollar in 2021 en een personeelsbestand van meer dan een miljoen werknemers - dit ook weer allemaal heel mooi in kaart gebracht hier - kan de economie van de Big Four worden vergeleken met die van een klein land.’
Over deze Big Four schreven de economen Mariana Mazzucato, hoogleraar Economics of Innovation and Public Value bij University College London en Rosie Collington, PhD kandidaat UCL Institute for Innovation and Public Purpose in 2023 hun boek The Big Con. ‘We leggen de schuld van die disfunctionele overheden niet bij de adviesbureaus. Overheden hebben dit zelf laten gebeuren, ze hebben hun eigen capaciteiten en kennis weg georganiseerd. De adviesbureaus surfen vooral slim mee op de trends en weten aan te haken bij projecten over verduurzaming, ongelijkheid of verantwoord ondernemen.’
De Atlas van de financiële wereld geeft dus naast alle inzicht ook veel te denken hoe we het systeem in de toekomst willen houden, hervormen en gebruiken. Totdat het, denk ik, in elkaar stort, wegens de vele onhoudbare fouten.
Ron van Es
Lees ook deze Boeken van de Week
